جرم و پلاک دندانی چیست؟ و چگونه می‌توان آن را از بین برد؟

دندان تنها بخشی از بدن است که از هیچ نوع سیستم تنظیم کننده‌ای برای زدودن سطوح مرده یا اضافی برخوردار نیست. در نتیجه گروه‌های انبوهی از میکروارگانیسم‌ها به سختی به سطح خارجی هر دندان می‌چسبند و با تغذیه کردن از ذرات غذای باقیمانده در دهان تکثیر می‌شوند و ضخامت این بیوفیلم به تدریج بیشتر و بیشتر می‌شود. اگر چه پلاک دندان بخشی از مکانیسم دفاعی دهان محسوب می‌شود که اجازه نمی‌دهد باکتری‌های بیماری‌زا مینای دندان را به سرعت تخریب کند، اما اگر محیط دهان اسیدی باشد و دهان خشکی مزمن داشته باشد، پلاک باعث بیماری لثه و دندان و بدبو شدن دهان می‌شود. رعایت نکردن بهداشت دهان و دندان نیز مشکل جمع شدن پلاک روی دندان‌ها را تشدید می‌کند.

پلاک چیست؟

جرم و پلاک دندانی از بافت‌های خارج سلولی و میکروارگانیسم‌ها، به ویژه باکتری‌های بی‌هوازی (استینوباکتر و فوزوباکتری) و استرپتوکوک موتانس تشکیل می‌شود. مواد بافتی موثر در تولید پلاک شامل لیپید، پروتئین و پلی ساکاریدهای بلند زنجیره می‌شود. تشکیل پلاک به طور طبیعی نه تنها ضرری ندارد، بلکه حتی از حمله‌ی میکروارگانیسم‌های مضر به دندان‌ها و لثه‌ها نیز جلوگیری می‌کند. با این حال اگر هر روز مسواک نزنید و پلاک جمع شده روی دندان سفت شود، پلاک به تدریج ضخیم‌تر می‌شود و لایه‌هایی را تشکیل می‌دهد که زدودن آن به مرور دشوار و دشوارتر می‌شود.

باکتری‌های نزدیک به سطح دندان به روش تنفس بی‌هوازی زنده می‌مانند، به این ترتیب تعداد و میزان  اسیدهای ترشح شده توسط این باکتری‌ها افزایش می‌یابد. در این نوع تنفس باکتریایی به جای اکسیژن از گیرنده‌های الکترونی استفاده می‌شود، به همین دلیل باکتری‌های بی‌هوازی علت اصلی بوی بسیار بدی است که از دهان افراد مبتلا به گزروستومی یا سندرم خشکی دهان به مشام می‌رسد. به علاوه اسیدهای ترشح شده توسط باکتری‌های ایجاد کننده پلاک دندان باعث از بین رفتن مواد معدنی دندان‌های مجاور می‌شود.

پلاک دندان چگونه تشکیل می‌شود؟

سازو کار تشکیل پلاک دندان به شرح زیر است:

• بیوفیلم با جذب پروتئین و باکتری‌ها روی مینای دندان تشکیل می‌شود.
• نیروهای الکترواستاتیک و واندروالس باعث “چسبندگی برگشت‌پذیر” روی سطوح دندان می‌شود. “چسبندگی برگشت‌ناپذیر” پی‌آمد برهم‌کنش مولکول‌ها در غشاء نازک نگهدارنده‌ی سلول‌ها و سطوح سلولی است.
• اضافه شدن مجموع باکتری‌های جدید به باکتری‌های اولیه به تکثیر و تولید بیوفیلم می‌انجامد.

جریان آب دهان، اسیدیته،دمای دهان، واکنش‌های اکسایش ـ کاهش و رعایت نکردن بهداشت دهان و دندان همگی باعث سفت و سخت شدن پلاک جمع شده روی سطوح دندان‌ها، به ویژه بین دندان‌ها می‌شود. واکنش‌های اکسایش ـ کاهش بر میزان اسیدیته دهان اثر می‌گذارد، چون این واکنش‌ها ویژگی‌هایی شبیه به واکنش‌های اسید ـ باز دارد.

جرم دندان چیست؟

اگر پلاک از روی دندان پاک نشود، سخت می‌شود و به ماده‌ای به نام جرم تبدیل می‌شود. جرم لایه ضخیمی از مواد معدنی است که به سختی به دندان می‌چسبد و زیر خط لثه پخش می‌شود. جرم دندان سلامت دندان‌ها و لثه‌ها را به خطر می‌اندازد. متاسفانه جرم به هیچ وجه با مسواک زدن و نخ کشیدن از بین نمی‌رود.

مزایای جرم‌گیری

جرم‌گیری مزایای مهم و مشخصی دارد. جرم انباشته شده روی دندان مکانی مناسب برای رشد باکتری‌هایی است که عامل بیماری‌های لثه هستند. همان‌طور که اشاره شد بیماری لثه عارضه مهمی است که آثار مخرب آن فقط به حفره دهان محدود نمی‌شود. بنابراین بهتر است به طور منظم به دندانپزشک مراجعه کنید تا مشکلات دهان و دندان در مراحل اولیه تشخیص داده شود و قبل از تبدیل شدن به مسائل جدی درمان شود.

فواید پاک کردن جرم و پلاک از روی دندان‌ها فقط رفع بوی بد دهان نیست. رشد پلاک روی دندان‌ها بخش لاینفکی از بروز مشکلات جدی‌تر مانند بیماری لثه است. همان طور که اشاره شد بیماری لثه خود مولد عوارض بی‌شمار دیگری چون ناراحتی‌های قلبی ـ عروقی است.

دندانپزشکان جرم‌گیری دندان‌ها را به دو روش زیر انجام می‌دهند:

وسایل اولتراسونیک

در روش اولتراسونیک از ارتعاش‎هایی با فرکانس بالا برای جرم‌گیری استفاده می‌شود. دندانپزشک سر دستگاه را که صدای بلندی تولید می‌کند، روی دندان‌ها حرکت می‌دهد و به این ترتیب ذرات جرم از روی دندان‌ها جدا می‌شود، بدون آن که کمترین آسیبی به دندان‌ها وارد شود. مدت زمان جرم‌گیری به ضخامت جرم بستگی دارد.

وسایل ظریف دستی

پس از اتمام کار با دستگاه اولتراسونیک از وسایل دستی ظریفی برای تراش دادن و پاک کردن ذرات کوچکتر جرم استفاده می‌شود. این وسایل مطابق با شکل دندان‌ها طراحی شده‌اند و سطح دندان‌ها را صاف می‌کنند. دندانپزشک در نهایت دندان‌ها را پولیش می‌زند و فلوراید درمانی را نیز انجام می‌دهد تا دهان خوشبو و دندان‌ها صاف و تمیز شود.

لازم به ذکر است که اگر جرم روی دندان‌ها زیاد باشد و جرم تا زیر خط لثه پخش شده باشد، بی‌حسی موضعی اعمال می‌شود تا بیمار کاملاً راحت باشد. درهر حال جرم‌گیری معمولاً تجربه ناراحت کننده‌ای نیست.

پیشگیری

• برای پیشگیری از جمع شدن پلاک دندان‌ها را دو بار در روز با مسواک نرم و با سر گرد مسواک بزنید. فضای بین دندان‌ها و لثه‌ها را نیز تمیز کنید. از خمیردندان فلوراید استفاده کنید.
• بین دندان‌ها را روزی یک بار نخ بکشید تا باکتری‌ها و ذرات غذا بین دندان‌ها باقی نماند.
• برای کم کردن باکتری‌های عامل رشد پلاک و بیماری لثه از دهانشویه آنتی باکتریال استفاده کنید.
• هر 6 ماه یک بار برای جرم‌گیری و معاینه به دندانپزشک مراجعه کنید.
• از دندانپزشک بخواهید تا لزوم فیشورسیلانت دندان‌ها را بررسی کند. سیلانت پوشش نازک پلاستیکی است که روی سطوح جویدن دندان‌ها زده می‌شود تا در برابر پوسیدگی و سوراخ شدن دندان‌ها از آنها محافظت کند.
• رژیم غذایی متعادل داشته باشید و تعداد میان ‌وعده‌ها را کاهش دهید. اگر باید میان وعده مصرف کنید، مواد مغذی مانند ماست ساده، پنیر، میوه یا سبزیجات خام میل کنید. سبزیجاتی مانند کرفس کمک می‌کند تا ذرات غذا از بین دندان‌ها خارج شود و در ترکیب با آب دهان اسید تولید شده توسط پلاک  را خنثی می‌کند.